Ogłoszenie

tom68

Administrator

Dołączył: 2018-01-30

Liczba postów: 1,367

Kiedy zyl Mojzesz

Kiedy zyl Mojzesz XIII czy XV w p n e ?

Gora Synaj w Arabii - https://youtu.be/NAuDrS2yif4

Zapomniany rydwan Faraona - https://youtu.be/JVWntkbXwic

Mojzesz http://www.biblijny.net/artykuly/kiedy-zyl-mojzesz.html

Kiedy, gdzie, jak, dlaczego? Tego typu pytania zadajemy od najmlodszych lat. Chyba w naturze czlowieka jest cos takiego, ze po prostu lubi wiedziec pewne rzeczy... Czytelnikow Biblii czesto nurtuje miedzy innymi pytanie: "Jak stara jest Biblia?".
piramidy egipskie

Zeby znalezc odpowiedz na to pytanie - musimy wiedziec, kiedy zyl Mojzesz. To on napisal pierwszych piec ksiag Biblii[1] - Piecioksiag, a istnieja przypuszczenia, ze rowniez Ksiege Hioba[2]. Czas jego dzialalnosci literackiej okresla, od kiedy zaczeto spisywac Pismo Swiete.

Dzialalnosc pismiennicza Mojzesza wiaze sie czesto z wyprowadzeniem narodu Izraelskiego z niewoli Egipskiej. To wlasnie temu wydarzeniu poswiecimy uwage, zeby odkryc, kiedy zyl Mojzesz i jak stara jest Biblia.
Stanowisko Biblii

Najczesciej podkreslanym stanowiskiem biblijnym w tej sprawie jest tekst: "W roku czterysta osiemdziesiatym po wyjsciu Izraelitow z ziemi egipskiej, w miesiacu Ziw, to jest drugim, czwartego roku panowania nad Izraelem Salomona rozpoczal on budowe domu dla Pana."[3].
Data objecia przez Salomona tronu jest znana wspolczesnej historii - bylo to w roku 971 przed Chr.[4] Wspomniany w powyzszym fragmencie czwarty rok jego panowania przypadal na rok 967. Od tej daty nalezy wiec odliczyc 480 lat do wyjscia Izraelitow z Egiptu. Po uwzglednieniu rachuby podanych miesiecy - otrzymujemy rok 1446 przed Chrystusem.[5]

Do podobnych wnioskow mozna dojsc czytajac biblijna wypowiedz Jeftego skierowana do krola Amonitow: "Gdy Izrael przez lat trzysta mieszkal w Cheszbonie i w miejscowosciach przynaleznych, w Aroerze i w miejscowosciach przynaleznych, oraz we wszystkich miastach na brzegach Arnonu, czemuscie go wowczas nie wyparli?"[6]. Jefte byl sedzia w Izraelu okolo roku 1100 przed Chr. Jesli w jego czasie Izrael mieszkal w wymienianych miejscowosciach Kanaanu od 300 lat, oznacza, ze musieli osiedlic sie tam okolo roku 1400. Dodajac do tego 40 lat wedrowki po pustyni, sprowadza nas to mniej wiecej do roku 1440 przed Chrystusem, co potwierdza czas wyjscia z Egiptu obliczony na podstawie budowy swiatyni przez Salomona.[7]

Jeszcze innym sposobem wyznaczenia tego czasu na podstawie Biblii jest zwrocenie uwagi na liczbe pokolen, o ktorych wspomina Pismo Swiete, ktore uplynely od Koracha (zyjacego w czasach Mojzesza) do Hemana (zyjacego w czasach krola Dawida). Jest to dokladnie 18 pokolen. Doliczajac pokolenie Salomona (syna Dawida) - mamy 19 pokolen od wyjscia z Egiptu do wspomnianego na poczatku czasu budowy swiatyni.[8] Oczywiscie nie wiemy, ile czasu dzielilo poszczegolne pokolenia, co sprawia, ze w ten sposob mozemy wyznaczyc date wyjscia jedynie w sposob przyblizony. Jesli jedno pokolenie bedzie trwalo 25 lat (w tym wieku mezczyzna mogl miec statystycznie swojego pierworodnego potomka), otrzymamy 475 lat, co rowniez stanowi potwierdzenie dla czasu wyjscia z Egiptu okolo roku 1446 przed Chr.[9]

Tak wiec Biblia wyraznie stoi na stanowisku, ze wyprowadzenie ludzi z Egiptu nastapilo w polowie XV wieku przed Chrystusem. W tym mniej wiecej czasie musialy tez powstac ksiegi spisywane przez Mojzesza.[10]

Problemy

W zasadzie w tym miejscu mozna by zakonczyc artykul... Gdyby nie fakt, ze wielu historykow, archeologow, a nawet biblistow sprzeciwia sie powyzszym wnioskom.[11] Dlaczego? Zwracaja oni uwage na kilka problemow.

    W inskrypcjach Egipskich niewiele jest informacji mogacych jednoznacznie potwierdzic chocby sam fakt wyjscia Izraelitow z Egiptu, a co dopiero jego date.[12]
    Zgodnie z opisem biblijnym Izraelici mieli spedzic 40 lat na pustyni, a nastepnie zajac Kanaan. Nie znajduje sie jednak wyraznych sladow podbojow w ruinach miast z tego okresu.[13]
    Opis biblijny wspomina rowniez o Moabie i Edomie, przeciwko ktorym mieli wyruszyc Izraelici podczas podbojow. Wielu historykow watpi jednak, czy te narody istnialy juz w XV w. przed Chr.[14]
    Wedlug Pisma Swietego w czasach Mojzesza niewolnicy izraelscy mieli pracowac przy budowie miasta Ramses. Przypisuje sie je krolowi Egiptu, Ramzesowi II, ktory zyl w XIII w. przed Chr.[15], a wiec dwa wieki pozniej.

W efekcie zaczely sie pojawiac najrozniejsze stanowiska w tej sprawie. Niektorzy zaczeli watpic w historyczna wartosc opisow biblijnych i uznali, ze nigdy nie mialo miejsca zadne wyjscie z Egiptu.[16] Inni zaczeli przesuwac date wyjscia - tak, aby bardziej pasowala do aktualnych badan archeologicznych. Pojawili sie tez zwolennicy tak zwanego podwojnego wyjscia. Proponowany czas ucieczki z niewoli oscylowal w poszczegolnych twierdzeniach pomiedzy wiekiem XVII, XVI, XV, a XIII.[17]
Ostatecznie najwieksza popularnosc zdobyly dwie teorie: klasyczna teoria wyjscia w XV wieku, oraz alternatywna - w wieku XIII. Z czasem XIII wiek zyskiwal coraz wieksza popularnosc i obecnie jest najbardziej powszechnym pogladem wsrod biblistow.[18]

Czy wyjscie z Egiptu faktycznie mialo miejsce?

Podstawowym argumentem podwazajacym historycznosc biblijnego opisu wyjscia jest brak wzmianek w inskrypcjach egipskich na ten temat. Historycy zwracaja jednak uwage na fakt, ze w Egipcie zatajanie wlasnych porazek bylo czestym zwyczajem. Jesli wiec ucieczka izraelskich niewolnikow byla dla Egiptu taka porazka, jaka opisuje Biblia - nie mozna sie dziwic, ze wiekszosc informacji na ten temat zostala przemilczana.[19]
Znaleziono jednak zapis, nazywany "papirusem Ipuwera", ktory opisuje tragiczny stan w spoleczenstwie egipskim. Chociaz tekst ten nie podaje przyczyny kleski, przedstawia wiele szczegolow, ktore mozna utozsamiac z biblijnymi plagami, ze smiercia zolnierzy, ktorzy utoneli w Morzu Czerwonym scigajac Izraelitow, a takze z ogolnym zamieszaniem w kraju, jakie musialo nastapic po odlaczeniu sie tak licznego narodu.[20]

Waznym argumentem, przemawiajacym za autentycznoscia opisu z biblijnej Ksiegi Wyjscia jest to, jak dokladnie oddaje ona szczegoly zwiazane z Egiptem. W tekscie widac egipski wplyw na wiele imion, co byloby malo prawdopodobne, gdyby Izraelici nie zyli nigdy w Egipcie. Wiele nazw miejscowosci uzytych w biblijnych opisach znajduje swoje potwierdzenie we wspolczesnych badaniach archeologicznych. Rowniez wiele zwyczajow i realiow zycia egipskiego z Ksiegi Wyjscia zaskakuje swoja trafnoscia. Gdyby ksiega ta powstala jedynie jako nieprawdziwa legenda, a do tego zostala spisana wiele wiekow pozniej (jak niektorzy sugeruja) - nie powinno sie w niej znalezc tyle zbieznosci z egipskimi nazwami, imionami, a nawet zwyczajami.[21]

Powyzsze argumenty sprawiaja, ze wielu historykow bierze sprawozdanie z Pisma Swietego bardzo powaznie. Trwaja jednak dyskusje, kiedy wyjscie z Egiptu mialo miejsce.[22] Przyjrzyjmy sie dwom najpopularniejszym teoriom.

Wyjscie w XIII wieku przed Chrystusem

Teoria, wedlug ktorej wyjscie mialo nastapic w XIII wieku przed Chr. opiera sie glownie na przeslankach historycznych i archeologicznych.
Wedlug wzmianki na poczatku Ksiegi Wyjscia Izraelici mieli pracowac przy budowie Ramses. Jesli uznac to miasto jako dzielo Ramzesa II - sprowadza nas to wlasnie do XIII wieku.[23] Po opisie przejscia przez Morze Czerwone znajdujemy piesn dziekczynna, w ktorej padaja miedzy innymi nazwy Edom i Moab.[24] Wielu historykow uwaza, ze mozna mowic o istnieniu tych krajow dopiero od XIII wieku, co bardzo umacnialoby postawiona teze.[25] W dodatku odkrycia w Lakisz, Debir i Betel wskazuja, ze zostaly one zniszczone wlasnie w tym czasie, co mialoby pokrywac sie z podbojami izraelskimi w 40 lat po wyjsciu z niewoli.[26]
sfinks

Tak powstala dosc spojna pod wzgledem historycznym teoria, wedlug ktorej Mojzesz zyl w XIII wieku przed Chrystusem. W jawny sposob klocilo sie to jednak ze sprawozdaniem Pisma Swietego. Biblisci zasugerowali wiec, ze sprawozdanie z Pierwszej Ksiegi Krolewskiej o 480 latach, ktore mialy uplynac od wyjscia z Egiptu do budowy swiatyni Salomona - mozna potraktowac symbolicznie.[27] Czego symbolem mialaby byc liczba 480? Powstal pomysl, ze moze to oznaczac 12 pokolen, jako ze liczba 480 dzieli sie przez 12. Tak wyznaczone pokolenie liczyloby sobie 480 / 12 = 40 lat. Uznano jednak, ze prawdopodobnie ludzie mieli pierworodne dzieci wczesniej, niz w 40 roku zycia - prawdopodobnie w okolicy 25 roku zycia. 12 pokolen po 25 lat daje w sumie 300 lat. I w ten oto dosc zawily sposob z liczby 480 (traktowanej symbolicznie) powstala doslowna liczba 300 lat dzielacych wyjscie z Egiptu i budowe swiatyni. To przesuwaloby skutecznie date wyjscia z XV wieku do XIII wieku przed Chr. i doprowadzaloby do wzglednej zgodnosci miedzy teoria historykow i biblistow.[28]

Czy taki sposob myslenia ma sens? Traktowanie liczby 480 jako symbolicznych 12 pokolen po 25 lat wydaje sie mocno "naciagane", poniewaz brak jest konsekwencji, czy kazdemu pokoleniu odpowiada 25, czy 40 lat. Ponadto hebrajski sposob zapisu liczb w Biblii nie pozostawia nam mozliwosci na zbyt wiele dyskusji w kwestii symboliki tej liczby. Wartosci liczbowe w Pismie Swietym zapisywane sa slownie i mozna je zapisac zgodnie z kultura hebrajska w dwojaki sposob.[29]

    Wstepujacy - czyli od najmniejszej wartosci do najwiekszej - w naszym przypadku: osiemdziesiat i czterysta.
    Zstepujacy - od najwiekszej wartosci do najmniejszej - w naszym przypadku: czterysta i osiemdziesiat.

Przekladajac Stary Testament na jezyk polski tlumacze musza zachowac polski sposob zapisu - zawsze zstepujacy. Jednak w jezyku oryginalnym (hebrajskim) sposob zapisu ma duze znaczenie. Liczby zapisane w sposob wstepujacy moga miec znaczenie symboliczne, jednak zapis zstepujacy zawsze narzuca znaczenie doslowne. W Pierwszej Ksiedze Krolewskiej, w ktorej znajduje sie liczba lat 480 - znajdujemy zapis zstepujacy, a wiec musimy przyjac, ze jest to liczba doslowna.[30]

Trudno jest tez pogodzic XIII wieczna date wyjscia z liczba 19 pokolen od Mojzesza do Salomona (wspomniana w podpunkcie "Stanowisko Biblii"). Jesli te dwa wydarzenia mialo dzielic jedynie 300 lat, to przy 19 pokoleniach oznaczaloby to, ze sredni wiek, w ktorym czlowiek mialby pierworodne dziecko wynosilby 15-16 lat (tak przez 19 pokolen). Jest to twierdzenie trudne do przyjecia - tym bardziej, ze wiele genealogii biblijnych podaje znacznie wyzszy wiek, w ktorym owczesni mezczyzni posiadali dzieci.[31]

Dodatkowo hipoteza XIII wieku przemilcza wspomniane twierdzenie Jessego, wedlug ktorego od zajecia Kanaanu przez Izrael do roku 1100 przed Chr. mialo uplynac 300 lat.

Trudno wiec pogodzic te teorie z Biblia, podczas gdy glownym zrodlem informacji na temat tego wydarzenia (i powodem, dla ktorego jest ono rozwazane) jest wlasnie Biblia. Chcialbym rowniez zwrocic uwage na problemy natury historycznej w datowaniu wyjscia na XIII wiek.

    Przeniesienie daty wyjscia do czasow potomka Ramzesa II nie rozwiazuje problemu z budowa miasta Ramses przez niewolnikow hebrajskich. Nazwa tego miasta pojawia sie bowiem w Piecioksiegu jeszcze wczesniej - w Ksiedze Rodzaju, wedlug ktorej przodek Mojzesza, Jakub osiadl w ziemi Ramses.[32]
    Wedlug opisu z Ksiegi Wyjscia budowa Ramses rozpoczela sie jeszcze przed narodzinami Mojzesza, ktory wyprowadzil Izraelitow w wieku 80 lat. Wedlug danych historycznych Ramzes II nie panowal tyle czasu w Egipcie (panowal od roku 1279 do 1212 przed Chr.).[33]
    Wobec tylu niezgodnosci z Biblia, jakie powoduje przeniesienie wyjscia na XIII wiek - argumentacja za pomoca budowy Ramses nie wydaje sie uzasadniona.
    Istnienie miast Edom i Moab (oraz innych wspomnianych w Ksiedze Wyjscia[34]) dopiero w XIII w. przed Chr. jest rowniez problematyczne.[35] Tak naprawde istnieje bardzo niewiele danych archeologicznych w tym zakresie.[36] Pomimo tego juz pojawily sie pewne przeslanki, ze Moab mogl byc zasiedlony w sposob ciagly przez 2000 lat przed Chr., a Edom nawet znacznie wczesniej.[37]
    Jednym z kluczowych argumentow teorii XIII wieku wyjscia sa odkrycia w Lakisz, Debir i Betel, ktore zostaly spalone wlasnie w tym wieku. Historycy probuja powiazac to z najazdami Izraela na te miasta w 40 lat po wyjsciu z Egiptu.[38] Biblia opisuje jednak niewiele miejscowosci, w ktorych zajete miasta zostaly doszczetnie zniszczone.[39] O wiele bardziej prawdopodobnym wytlumaczeniem ich zniszczenia sa ataki Merneptaha - egipskiego wladcy z XIII wieku.[40] Jego podboje w tym rejonie sa udokumentowane chociazby na slynnej steli Merneptaha.[41]

W obliczu powyzszych argumentow trzeba przyznac, ze teoria wyjscia w XIII w. przed Chr. jest mocno problematyczna. Choc odkrycia archeologiczne pozostawiaja troche miejsca na dyskusje, to stanowisko Biblii wyglada na stanowcze.
Zobaczmy, czy mozemy jakos umocowac w faktach historycznych teorie wyjscia w XV w. przed Chr.

Wyjscie w XV wieku przed Chrystusem

    Umieszczona na sfinksie "Stela snow" Totmesa IV (zyjacego w XV w. przed Chr.) podaje, ze nie byl on pierworodnym synem swojego ojca. Jest to jedyny taki przypadek odnotowany w egipskich inskrypcjach. Moze sie to wiazac ze smiercia pierworodnych opisana w Ksiedze Wyjscia, ktora podaje, ze syn faraona rowniez zginal.[42]
    Czesto przytaczanym argumentem za wyjsciem w XV wieku jest tez stela Merneptaha (z okolo 1220 r.), ktora mowi o podbojach egipskich w Kanaanie i poludniowej Syrii.[43] Co ciekawe wspomina ona rowniez narod izraelski i umieszcza go na wschod od Jordanu - czyli tam, gdzie powinien sie znajdowac wedlug opisu biblijnego.[44] Gdyby ucieczka z Egiptu miala miejsce dopiero w XIII wieku, nie byloby mozliwe takie usytuowanie hebrajczykow.[45]
    Duzo do powiedzenia na ten temat maja takze odkrycia w Chasor. W ruinach miasta wyroznia sie poszczegolne warstwy wskazujace na osadnictwo w kolejnych wiekach. Ostatnia warstwe archeologiczna identyfikuje sie, jako pozostawiona przez Baraka i Debore (sedziego i przywodce Izraela oraz prorokinie). Warstwa ta zawiera mykenska ceramike z okresu oznaczanego IIIB, co swiadczy, ze Barak i Debora musieli zyc w XIII w. przed Chr. To wymusza umieszczenie daty wyjscia z Egiptu na okolo II wieki wczesniej, czyli w XV wieku przed Chrystusem.[46]
    Wspominany juz w tym artykule "papirus Ipuwera" (zawierajacy opisy miejscami blizniaczo podobne do biblijnych informacji o plagach i innych kleskach podczas ucieczki Izraelitow) datuje sie na Pierwszy lub Drugi okres Przejsciowy w historii Egiptu. Coraz wiecej historykow staje sie zwolennikami Drugiego Okresu Przejsciowego, ktory czesciowo miesci sie wlasnie w XV w. przed Chr. Byloby to wowczas wazne, historyczne potwierdzenie biblijnej daty wyjscia z Egiptu.[47]

Pozostaje jeszcze jeden problem do rozwiazania, jesli przyjac date z XV wieku - informacje o budowie miasta Ramses. Czy jego budowa mogla nastapic przed czasami Ramzesa II?

    Istnieje mozliwosc, ze nazwa miasta Ramses zostala zaktualizowana przez starozytnych kopistow, ktorych czestym zwyczajem byla zmiana archaicznych nazw na aktualne w ich czasach. Byc moze wiec Mojzesz zapisal w tym miejscu owczesna nazwe tego miejsca. Nastepnie, kiedy Ramzes II kazal wzniesc tam zabudowe miejska, przemianowal to miejsce na Ramses. Z czasem, kiedy stara nazwa byla juz malo znana, kopisci Piecioksiegu Mojzesza mogli zamienic w opisie wyjscia z Egipty nazwe na aktualna: Ramses.[48]
    Trzeba rowniez wziac pod uwage mozliwosc, ze nazwa Ramses mogla funkcjonowac na dlugo wczesniej - przed Mojzeszem, a nawet przed Jakubem (o ktorym czytamy w Ksiedze Rodzaju, ze osiadl w ziemi Ramses). Chociaz imie to bylo charakterystyczne dla XIX dynastii, nie oznacza, ze nigdy wczesniej nie istnialo w Egipcie.[49]

Kiedy zatem zyl Mojzesz i jak stara jest Biblia?

Sama Biblia wskazuje na XV wiek przed Chrystusem, a zrodla historyczne nie daja na tyle jednoznacznych dowodow, zeby uzasadnione bylo podwazanie tego twierdzenia.
Mozemy wiec uroczyscie oglosic, ze pierwsze ksiegi Pisma Swietego powstaly az 3,5 tysiaca lat temu.