Ogłoszenie

tom68

Administrator

Dołączył: 2018-01-30

Liczba postów: 1,367

Ktora Biblia jest prawdziwa

Ktora Biblia jest prawdziwa

dr Palla Alfred

    Slowo “Biblia" oznaczalo w jezyku greckim zwoje. Chrzescijanie odnosili je do ksiag Starego i Nowego Testamentu, ktore uwazali za calosc, nazywajac “Pismem" i dodajac przymiotnik “Swiete", aby podkreslic jego natchniony charakter. Slow “Biblia" i “Pismo Swiete" uzywamy wiec wymiennie.

   Na czym polega swietosc Biblii? Nie na doskonalosci tych, ktorzy ja spisali, lecz Tego, ktory ich natchnal. Profesor Anna Swiderkowna z Uniwersytetu Warszawskiego tak odpowiedziala na podobne pytanie:

    “Nam sie na ogol wydaje, ze Ksiega Swieta to jest opowiadanie o samych swietych ludziach. Czesto wlasnie ludzie niewierzacy, a zwlaszcza wojujacy ateisci wykorzystywali Biblie w ten sposob, ze powolywali sie na jakies historie czy bardzo krwawe, czy tez - jakbysmy dzisiaj powiedzieli - niemoralne. Dla nas swietosc wiaze sie z doskonaloscia moralna, natomiast swiety po hebrajsku oznacza pierwotnie oddzielony, zupelnie inny i dotyczy tylko Boga. Tylko Bog jest swiety. Moze w pewnym sensie bylo to bliskie naszemu slowu transcendentny? Przedmiot albo jakis czlowiek jest natomiast swiety na tyle, na ile nalezy do Boga. Warto zajrzec na przyklad do obu Listow do Koryntian sw. Pawla, w ktorych nazywa swoich adresatow swietymi. Z tresci listu wynika, ze oni swietymi bynajmniej nie byli, wrecz przeciwnie. Naznaczeni jednak pieczecia chrztu sw. nalezeli do Boga i w tym sensie byli swietymi. Ksiega jest swieta tak, jak kazdy przedmiot, ktory nalezy do Boga. Nie jest to wcale historia swietych ludzi, lecz swietego Boga, ktory ma okropne klopoty z bardzo nieswietymi ludzmi, zupelnie podobnymi do nas." (1)

Kanon Starego Testamentu

    Slowo “kanon" pochodzi od hebrajskiego kaneh, ktore oznaczalo “kij mierniczy" i bylo uzywane w sensie standardu lub normy.

    Zydzi za kanon Starego Testamentu uwazali trzy grupy pism: Tora, czyli Piecioksiag Mojzeszowy; Nawiim, czyli Prorocy, Ketuwim, czyli Pisma dydaktyczne (np. Psalmy). Calosc nazywaja Tanak, co jest akronimem pierwszych sylab tych trzech czesci Starego Testamentu (Tora, Nawiim, Ketuwim). Zgodnie z tradycja zebral go w calosc po niewoli babilonskiej kaplan Ezdrasz.

    Kanon tworzylo 39 ksiag, ktore nazywamy Starym Testamentem. (2) Wierzacy w czasach Jezusa uwazali je za Pismo Swiete, co wynika ze slow Jezusa: “Musi sie wypelnic wszystko, co napisane o Mnie w Prawie Mojzesza, u Prorokow, i w Psalmach" (Lk.24:44). (3)

   Zydzi mieli oprocz nich wiele pism religijnych, ktore nazywamy apokryfami lub pseudoepigrafami. Niektore cieszyly sie duza popularnoscia takze wsrod chrzescijan, ale nie mialy takiego statusu, jak owych 39 ksiag. Jezus i apostolowie z pewnoscia je znali, ale “Pismem" nazywali tylko ksiegi kanoniczne, czesto sie na nie powolujac (J.10:31-36).

    Ksiegi apokryficzne powstaly miedzy 200 r. p.n.e., a 200 r. n.e., a wiec pozniej niz kanoniczne. Nazwa “apokryfy" (gr. apocryphos) obejmuje ksiegi ukryte, sekretne, a nawet okultystyczne. Z kolei nazwa pseudoepigrafow bierze sie stad, ze ksiegi te nasladowaly biblijne gatunki literackie, a ich autorzy pisali je pod pseudonimem znanych postaci biblijnych, aby dodac im autorytetu, albo w przekonaniu, ze otrzymali objawienie od takiej persony. Miedzy innymi z tych wzgledow pseudoepigrafy zostaly odrzucone przez wczesny kosciol. (4)

    Kanon skladajacy sie z 39 ksiag starotestamentowych oraz 27 nowotestamentowych biblisci nazywaja protokanonem (pierwszym kanonem). Jest on wspolny dla katolikow, prawoslawnych i protestantow.

    Niektore z kosciolow dodaly do pierwszego kanonu kilka pism, nazywajac je deuterokanonicznymi (drugokanonicznymi). (5) Kosciol katolicki dolaczyl ksiegi: Tobiasza, Judyty, 1 i 2 Machabejska, Madrosci, Syracha, Barucha, modlitwe trzech mlodziencow i dwa koncowe rozdzialy w ksiedze Daniela. Decyzje o tym przeglosowano niewielka iloscia glosow dopiero podczas soboru trydenckiego 8 kwietnia 1546 roku.

    Ksiegi te zawieraja wiele cennych informacji historyczny, kulturowych, religijnych i moralnych, dlatego nie nalezy negowac ich wartosci. Niemniej, wiele przemawia przeciwko traktowaniu ich na rowni z ksiegami pierwszokanonicznymi. Zwrocmy uwage na ponizsze fakty:

Nie bylo ich w hebrajskim kanonie zwanym Tanak. •Manuskrypty ksiegi Daniela z Qumran nie zawieraja dodatkow drugokanonicznych, ktore dolaczono do niej w XVI wieku. (6)
Wszystkie powstaly po okresie profetycznym, zamknietym przez Malachiasza, ktory zapowiedzial, ze kolejnym prorokiem bedzie dopiero Jan Chrzciciel (Mal.3:23-24; Mt.11:13-14).
Wczesnochrzescijanscy Ojcowie Kosciola nie cytowali apokryfow jako Pisma Swietego, choc wiele z nich zawieral grecki przeklad Starego Testamentu zwany Septuaginta. (7)
Ksiegi deutero-kanoniczne zawieraja powazne bledy historyczne, geograficzne, chronologiczne i teologiczne, (8) ktore poddalyby w watpliwosc natchnienie Biblii, gdyby stanowily jej czesc. (9)
    Z powyzszych wzgledow Towarzystwa Biblijne, ktore wydaja Pismo Swiete na potrzeby wszystkich chrzescijan, zwykle je pomijaja. To zas bywa powodem zarzutow ze strony ludzi slabo zorientowanych w temacie, ktorzy sadza, ze w tych Bibliach brakuje jakichs natchnionych ksiag.

Kanon Nowego Testamentu

    Nowy Testament powstal, gdy kosciolow przybywalo, a naocznych swiadkow zycia Jezusa ubywalo. Liczyl 27 ksiag, ktore sa akceptowane jako natchnione przez katolikow, protestantow i prawoslawnych.

    Pierwsze cztery nazywamy Ewangeliami, gdyz opowiadaja o Dobrej Nowinie polegajacej na zbawieniu z grzechow przez wiare w sprawiedliwe zycie i niewinna smierc Syna Bozego. Ewangelie koncentruja sie na sluzbie mesjanskiej Jezusa. Piata ksiega nosi nazwe Dziejow Apostolskich i obejmuje okres okolo 30 lat po ukrzyzowaniu Jezusa.

    Reszte Nowego Testamentu tworza listy apostolow. Trzynascie z nich napisal Pawel z Tarsu. Dziewiec do roznych kosciolow, (10) a cztery do indywidualnych adresatow. (11) List do Hebrajczykow jest anonimowy, ale od poczatku dolaczano go do listow Pawla, co sugeruje jego autorstwo. Z pozostalych jeden nosi imie Jakuba. Kolejne pisma to list Judy, dwa listy apostola Piotra, trzy listy Jana i Apokalipsa.

    Wiemy, ze juz w 140 roku istniala kompilacja, skladajaca sie z czterech Ewangelii, Dziejow Apostolskich, listow Pawla, Listu do Hebrajczykow i Apokalipsy. (12) W II wieku nawet tak zroznicowani pisarze, jak Ireneusz, Tertulian i Orygenes wymieniaja jako kanoniczne zasadniczo te same ksiegi nowotestamentowe, ktore sa w naszych Bibliach.

    W jaki sposob ksiegi nowotestamentowe staly sie czescia Pisma Swietego? Otoz, byly one czytane w pierwszych kosciolach chrzescijanskich wraz ze Starym Testamentem, co przyczynilo sie do traktowania ich podobnie, a wiec jako czesci Pisma Swietego. Taki status mialy juz z pewnoscia w polowie II wieku, (13) a mozliwe ze znacznie wczesniej. Apostol Pawel cytuje Ewangelie wg Lukasza na rowni z ksiegami Mojzeszowymi, jako Pismo (1Tm.5:18). (14) Za Pismo apostol Piotr uwaza tez listy apostola Pawla (2P.3:16).

    Proces formowania sie kanonu mial kilka faz, z ktorych najbardziej widoczna jest dopiero ostatnia i najpozniejsza - zatwierdzenie go przez sobor w IV wieku. Potrzeba sformulowania go pojawila sie wczesniej i wynikala z wyzwan, przed jakimi stanal wczesny Kosciol. Nalezaly do nich pisma, ktorych autorzy podszywaly sie pod apostolow, nasladujac styl i forme Ewangelii czy Apokalipsy. Z tego powodu niektore z pism musialy czekac wiele lat na wlaczenie ich do kanonu, dopoki nie upewniono sie, co do ich autorstwa i natchnienia, sadzac po owocach, jakie wydawaly w zyciu wierzacych i Kosciola. (15)

   Jakie kryteria determinowaly, ktore ksiegi weszly w kanon Nowego Testamentu? Po pierwsze, autorem musial byc apostol lub jego uczen. Po drugie, tresc musiala opierac sie na sprawozdaniu naocznych swiadkow. Po trzecie, nie mogla byc sprzeczna ze Starym Testamentem. Po czwarte, musiala zgadzac sie z naukami Jezusa i apostolow. Po piate, musialy wydawac dobre owoce w zyciu wierzacych i Kosciola. Po szoste, musiala miec szeroka akceptacje ze strony kosciolow chrzescijanskich na calym swiecie. (16)

   Intrygujacym fenomenem jest to, ze wiekszosc ksiag, ktore tworza kanon Nowego Testamentu, juz w pierwszych dwoch wiekach cieszyla sie jednomyslna akceptacja wsrod zroznicowanych kosciolow rozsianych od Wielkiej Brytanii po Mezopotamie i od Egiptu po Macedonie.

   Kanon Pisma Swietego nie byl wiec wyborem jakiegos czlowieka czy kosciola, lecz autorytetu, jaki niektore pisma wyrobily sobie w ciagu wiekow. Synod rabinow w Jamni w I wieku n.e. w sprawie kanonu starotestamentowego, tak jak sobory chrzescijanskie w Laodycei (363 r.) i Kartaginie (397 r.) w sprawie kanonu nowotestamentowego, nie obdarzyly ksiag biblijnych autorytetem, jakim nie cieszylyby sie wczesniej.

PRZEKLADY BIBLII

    Pierwsze tlumaczenia

    Pierwszym tlumaczeniem Biblii byla grecka Septuaginta. Jej nazwa znaczy “siedemdziesiat" (LXX), gdyz zadanie to powierzono rzekomo 72 hebrajskim uczonym. (17) Powstala za sprawa Demetriosa z Faleronu, wybitnego mysliciela, a zarazem kustosza Biblioteki w Aleksandrii. Uprosil on ponoc krola Ptolemeusza Filadelfosa (286-246 p.n.e.) o przetlumaczenie Starego Testamentu na jej potrzeby. (18) Do prosby tej niechybnie przyczynili sie Zydzi licznie zamieszkujacy Aleksandrie, a wielu z nich zajmowalo tam wplywowe pozycje. Na co dzien mowili po grecku, dlatego nawet w synagogach malo kto juz rozumial hebrajski.

    Jezyk grecki byl w I wieku rozumiany prawie wszedzie, dlatego Septuaginta cieszyla sie wielkim powodzeniem takze wsrod wczesnych chrzescijan. Z niej pochodzi blisko 80% starotestamentowych cytatow w Nowym Testamencie. (19) Wiele chrzescijanskich przekladow Starego Testamentu opieralo sie na Septuagincie. (20)

   Peszitta byla drugim tlumaczeniem Biblii. Ten syryjski przeklad rozpoczeto w II wieku n.e. W nastepnym wieku przelozono Biblie na koptyjski, sluzacy wielu wierzacym w Egipcie. Czwartym z bardziej znanych przekladow byla lacinska Wulgata z przelomu IV/V wieku, ktora zastapila lacinskie tlumaczenia wielu ksiag biblijnych z II wieku. Slowo wulgata, tak jak peszitta, oznaczalo potoczny, przystepny jezyk.

   W IV-V wieku utworzono alfabet dla gockiego, ormianskiego i gruzinskiego, aby ludzie mowiacy tymi jezykami, mogli w nich czytac Pismo Swiete.

   Pierwsze staroslowianskie tlumaczenie Biblii powstalo w IX wieku, dzieki inicjatywie dwoch braci, misjonarzy bizantyjskich Cyryla i Metodego. Jeden z nich opracowal w tym celu alfabet, zwany od jego imienia cyrylica, uzywany do dzis w Rosji czy Serbii. Ich przeklad wciaz jest oficjalna wersja Biblii w rosyjskim Kosciele Prawoslawnym.

   W sredniowieczu, gdy chrzescijanstwo stalo sie religia panujaca, przywodcy Kosciola zajeli sie bardziej polityka niz Ewangelia, totez w zakresie tlumaczenia Pisma Swietego na inne jezyki zapanowal zastoj.

   Oficjalnym przekladem Kosciola stala sie lacinska Wulgata. Mimo, ze powstala, aby ludzie mogli czytac Biblie w codziennym jezyku, z czasem tlumaczenia Slowa Bozego na jezyki zrozumiale dla ludu zaczeto traktowac jako swietokradztwo. Sykstus V (1585-90) wydal bulle, w ktorej zagrozil ekskomunika za probe uaktualnienia jezyka Wulgaty czy tez poprawienia wystepujacych w niej bledow, nie mowiac o wydaniu Biblii w innym jezyku, niz lacina. (21)

   Odtad Biblia dostepna byla z niewielkimi wyjatkami (np. Waldensi czy Lollardowie) tylko tym, ktorzy znali lacine czy greke. Dziwne to byly czasy: podczas, gdy jedni ryzykowali zycie, aby Slowo Boze bylo znane i czytane przez ludzi w zrozumialym dla nich jezyku, inni w imie Boga przesladowali ich, a nawet zabijali za to.

   Wielu ponioslo smierc za przemycanie i rozpowszechnianie wsrod ludu recznie przepisywanych stron Pisma Swietego. Wysilkom tym przyszedl z pomoca wynalazek druku, dzieki ktoremu juz w XV wieku drukowano Biblie w jezyku niemieckim, czeskim, francuskim i wloskim. Wydawalo sie, ze nic nie powstrzyma Reformacji, a wiec procesu powrotu do wiary kosciola apostolskiego, gdy wraz z oswieceniem przyszla druzgoczaca, choc niezasluzona krytyka Biblii.

William Tyndale

   Jednym z wielkich reformatorow chrzescijanstwa byl William Tyndale (1494-1536). Studiowal w Oksfordzie, a potem w Cambridge, gdzie zetknal sie z poselstwem Ewangelii, ktore w zdecydowany sposob wplynelo na jego zycie.

   Odtad wedrowal z miejsca na miejsce, dzielac sie naukami Pisma Swietego. Jego wystapienia budzily wielkie zainteresowanie i poruszenie, ale duchowni, ktorzy na ogol nie znali Biblii i chcieli uniknac trudnych pytan ludu, zabraniali go sluchac, straszac parafian ekskomunika, a jego znieslawiajac.

   Zrozpaczony Tyndale wolal do Boga: “Co mam czynic? Kiedy sieje w jednym miejscu, wrog pustoszy pola, ktore wlasnie opuscilem. Nie moge byc wszedzie naraz. O, gdyby tak chrzescijanie mieli Pismo Swiete w swoim jezyku. Znajac je, mogliby sie sami przeciwstawic tym sofistom, ale bez niego trudno utwierdzic ludzi w Prawdzie".

    Tyndale potrafil czytac Pismo Swiete po hebrajsku i grecku, ale rozumial, ze nie mozna tego wymagac od kazdego. Uwazal, ze ci, ktorzy znaja starozytne jezyki powinni przyblizyc Biblie pozostalym, zamiast trzymac ja od nich z daleka. Taki zas efekt mial wydany przez Kosciol zakaz powielania, a nawet posiadania Pisma Swietego w rodzimym jezyku.

   W jego umysle zrodzila sie idea wydrukowania Biblii w jezyku angielskim. Decyzja dojrzala, gdy podczas publicznej debaty z jakims ksiedzem uslyszal od niego, ze dla ludu lepiej nie znac nauk Biblii, niz poznawac je bez posrednictwa Kosciola. Tyndale powiedzial wtedy: “Jesli Bog pozwoli mi zyc, to za kilka lat parobek, ktory orze plugiem, bedzie znal Pismo Swiete lepiej niz wy". (22)

   Podjal sie tlumaczenia Nowego Testamentu z greckiego, ale przesladowany przez Kosciol musial zbiec do Niemiec. W Kolonii znalazl drukarza, ktory zgodzil sie wydac jego przeklad Nowego Testamentu. Naslani szpiedzy wpadli do drukarni, gdy konczono druk pierwszych egzemplarzy. Tyndale ledwie uszedl z zyciem tylnymi drzwiami. Wyniosl jednak ze soba stos swiezo wydrukowanych Biblii.

   Udal sie do Wormacji, gdzie znalazl drukarza gotowego dokonczyc dzielo. Pierwsza partie Biblii przewiozl do Londynu miedzy belami sukna. Pismo Swiete w jezyku angielskim wzbudzilo wielkie poruszenie w calej Anglii. Krol podburzony przez Kosciol, skazal je na spalenie.

   Tyndale ufal, ze Bog obroci przeciwnosci ku dobremu. I tak sie dzialo. Pewnego razu biskup Cuthbert Tunstall z Durham wykupil od ksiegarza w Antwerpii caly naklad wydanej przez niego Biblii. Spalil wszystkie egzemplarze. Nie wiedzial jednak, ze ow ksiegarz byl dobrym znajomym Tyndale'a i policzyl za nie cztery razy wiecej, niz byly warte. Za pieniadze biskupa Tyndale mogl wiec wydrukowac poprawione wydanie w trzykrotnie wiekszym nakladzie!

   William Tyndale, ktory wladal plynnie wieloma jezykami, przemieszczal sie z kraju do kraju, uchodzac przed tropiacymi go szpiclami, gdyz za jego glowe wyznaczono wysoka nagrode. W koncu jeden z jego kolegow dal sie przekupic i wydal go, jak Judasz Jezusa.

   Uwieziono go i skazano na smierc. Na stosie zaproponowano mu wolnosc pod warunkiem, ze poda nazwiska tych, ktorzy pomogli mu pokryc koszty druku Biblii. Tyndale nie wydal nikogo z tych, ktorzy mu pomogli. Wyznal jednak chetnie, ze najbardziej ze wszystkich pomogl mu... biskup z Durham.

   Zanim podpalono stos, na szyi zaciagnieto mu metalowy pret, aby nie mogl swiadczyc o swej wierze w moc Slowa Bozego. Jego glos zgaszono, rece spalono, wlasnosc skonfiskowano, a Biblie zniszczono. Wszystkie te wysilki zdaly sie jednak na nic. Bog poblogoslawil prace, dzieki ktorej tysiace ludzi moglo czytac Slowo Boze w swoim jezyku.

   Ostatnie slowa Tyndale brzmialy: “Panie Jezu, otworz oczy krolowi Anglii". Jego modlitwa zostala wysluchana. W 1611 roku ukazala sie Biblia sponsorowana przez Jakuba I, krola Anglii. Biblia krola Jakuba. Biblia ta uwazana jest za najwspanialsze dzielo kultury angielskiej, a zarazem do dzis popularny przeklad w krajach anglojezycznych. Nie kazdy wie, ze jej Nowy Testament opiera sie w duzej mierze na przekladzie Tyndale'a!

   

PRZYPISY:

1. Polityka, 27 grudzien (1997): 71-2.

2. Ilosc ksiag starotestamentowego kanonu znamy z zapiskow Filona Aleksandryjskiego, Jozefa Flawiusza oraz z uchwal synodu rabinow w Jamni, ktory go zatwierdzil pod koniec I wieku n.e. Zamiast 39 ksiag, Zydzi podaja liczbe 24 (lub 22, gdy Rut liczono z ksiega Sedziow, a Treny z ksiega Jeremiasza). Musimy jednak pamietac, ze Ezdrasz wystepuje tam z Nehemiaszem, pisma 12 Prorokow Mniejszych tworza tylko jedna ksiege, a 1 i 2 Samuela, 1 i 2 Krolewska, 1 i 2 Kronik polaczone ksiegi. Inaczej mowiac, hebrajski kanon obejmuje te same ksiegi starotestamentowe, co dzisiejsze Biblie, tyle ze w innym ukladzie. Otwiera go ksiega Rodzaju, a konczy 2 Kronik, dlatego Pan Jezus mowiac o przesladowaniach, wspomnial Abla i Zachariasza, a wiec meczenstwo z poczatku ksiegi Rodzaju i z zamykajacej kanon 2 Kronik (Mt.23:35).

3. Wyjatkiem byli saduceusze, ktorzy za natchniona uwazali tylko Tore.

4. Euzebiusz z Cezarei, Historia Kosciola, 3, 25:4-7.

5. Wiele informacji na temat ksiag deuterokanonicznych, biblijnego kanonu, przekladow oraz procesu ksztaltowania sie tekstu Pisma Swietego w jezyku polskim znalezc mozna w cennej pracy profesora Zachariasza Lyko, Wstep do Pisma Swietego.

6. E.g., 1QDana; 4QDana; 4QDanb.

7. Hieronim korzystal z Septuaginty w swym tlumaczeniu i dolaczyl wiekszosc zawartych w niej apokryfow do swej Wulgaty, niemniej uwazal, ze chrzescijanski kanon Starego Testamentu powinien byc taki sam, jak hebrajski.

8. Druga ksiega Machabejska zacheca do praktyk obcych Biblii, a mianowicie do modlitw i ofiar za zmarlymi (12:41-45). Inne apokryfy wspieraja nauke o zbawieniu z uczynkow (2 Ezdrasz 8:33; Tobiasz 12:9; Eklezjastyk 3:14). Ksiega Madrosci promuje zas platonski dualizm i typowo hellenski koncept niesmiertelnosci duszy (9:15).

9. Obie ksiegi Machabejskie zawieraja liczne sprzecznosci chronologiczne. Ksiega Tobiasza twierdzi, ze krol asyryjski Sancheryb byl synem Salmanasara V (1:15), choc byl on synem Sargona II. Mowi tez, ze Niniwe podbil Nabukadnezar i Achaszwerosz (14:15), choc uczynili to Nabopolassar i Kyaksares. Ta sama ksiega rekomenduje uzycie magicznych srodkow i glosi, ze dobre uczynki zmazuja grzechy, podczas gdy Biblia stoi na stanowisku, ze to laska Boza przez “krew Jezusa Chrystusa, Syna jego, oczyszcza nas od wszelkiego grzechu" (1J.1:7). Ksiega Judyty widzi w krolu babilonskim Nabukadnezarze krola asyryjskiego, pochwalajac watpliwa moralnosc (Jd.9-11).

10. Do Rzymian, 1 i 2 do Koryntian, do Galacjan, do Efezjan, do Filipian, do Kolosan, 1 i 2 do Tesaloniczan.

11. Do Filemona, 1 i 2 do Tymoteusza, do Tytusa.

12. Philip Comfort, The Origins of the Bible, s. 71.

13. Zob. Justyn Meczennik, Pierwsza Apologia, 67.

14. Pwt.Pr.25:4; Lk.10:7.

15. List Jakuba, Apokalipsa wg Jana, List do Hebrajczykow, 2 List Piotra, 2 i 3 List Jana, List Judy.

16. Euzebiusz z Cezarei, Historia Kosciola, 3, 25:4-7.

17. Septuaginta poczatkowo oznaczala Piecioksiag. Pozniej dodawano do niej kolejne ksiegi, stad widoczne miedzy nimi roznice w stylu i slownictwie.

18. List Arysteusza do Filokratesa; Jozef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, 12, 2:1-15; Filon z Aleksandrii, De vita Mosis, II, 5-7.

19. L. M. McDonald, S. Porter, Early Christianity and Its Sacred Literature, s. 602.

20. Miedzy masorecka wersja Starego Testamentu a Septuaginta istnieja pewne niewielkie roznice. Niegdys uwazano, ze wynikaja one z niezbyt dokladnego przekladu, ale teksty hebrajskie z Qumran sa z nia zgodne. Wskazuje to, ze w starozytnosci istnialy inne manuskrypty hebrajskie, oprocz tych, na ktorych opierali sie Masoreci.

21. The Bible Through the Ages, s. 301.

22. J. H. Merle d'Aubigne, Historya Reformacyi XVI wieku, XVIII, 4.

Powyzszy material pochodzi z ksiazki "Sekrety Biblii"

Ps :

Czy mozna dzis ufac Biblii

https://youtu.be/3z9Hpkce5jE

  Tajemnice Biblii

https://youtu.be/Ku0soB884OM